[Analiza] Uwarunkowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce

Napływ kapitału zagranicznego do polskiej gospodarki obserwowany był już kilkadziesiąt lat temu, jednak kluczowe znaczenie osiągnął dopiero w latach 90. XX w. w okresie transformacji gospodarczej. Był naturalnie występującym procesem umiędzynarodowienia i otwierania się na zagraniczne finansowanie. Było to niezbędne ze względu na niedobory rodzimego kapitału, gdyż umożliwiło przyspieszenie procesu przebudowy i unowocześnienia polskiej gospodarki. Dodatkowym impulsem stało się również wstąpienie Polski początkowo do Wspólnot Europejskich1, a w 2004 r. w szeregi Unii Europejskiej, które zachęciło przedsiębiorstwa zagraniczne do lokowania kapitału na ziemiach polskich ze względu na zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego.^[1]

Inwestycje zagraniczne nie są pojęciem jednorodnym w swej strukturze. Literatura przedmiotu wyróżnia dwie formy: w postaci inwestycji portfelowych (ZIP) oraz inwestycji bezpośrednich (BIZ). Zagraniczne inwestycje portfelowe to lokowanie kapitału w zagraniczne papiery wartościowe (w szczególności akcje i obligacje) w celu osiągnięcia wyższego dochodu, aniżeli z krajowych papierów wartościowych. Kluczową rolę odgrywały w wieku XIX i na początku XX jednak z czasem ich znaczenie uległo zmniejszeniu na korzyść kredytów, a ostatecznie inwestycji bezpośrednich. Obecnie to te ostatnie traktuje się za najważniejszą formę przepływu kapitału. Według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) rozumie się je, jako sytuację, w której rezydent jednej gospodarki (inwestor bezpośredni) uzyskuje trwały wpływ na przedsiębiorstwo znajdujące się w kraju, który nie jest krajem inwestora bezpośredniego (nazywane przedsiębiorstwem bezpośredniego inwestowania). Można to rozumieć jako zainicjowanie długotrwałych powiązań między wyżej wymienionymi stronami, gdzie inwestor bezpośredni uzyskuje istotny wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem. OECD za minimalny poziom udziału uznaje posiadanie 10% akcji zwykłych albo głosów na walnym zgromadzeniu.^[2]

Klimat inwestycyjny – stymulanty i destymulanty BIZ w Polsce

Stale postępujące procesy globalizacyjne i rozwój korporacji transnarodowych spowodowały, że konkurencja odbywa się zarówno między podmiotami gospodarczymi, jak i krajami czy mniejszymi jednostkami terytorialnymi. Wynika to z szeregu korzyści jakie niosą za sobą inwestycje realizowane przez owe korporacje. Mowa tu o miejscach pracy, nowoczesnej technologii, współpracy z lokalnymi przedsiębiorstwami, czyli o czynnikach, które bezpośrednio wpływają na rozwój danego regionu. Tym samym działania podejmowane przez samorządy tych jednostek mają wpływ na przyciągnięcie inwestycji. Te zachowania składają się na klimat inwestycyjny, który już bezpośrednio kształtuje otoczenie gospodarcze sprzyjające osiągnięciu celów założonych przez przedsiębiorstwa zagraniczne. Zapewnienie korporacjom atrakcyjnych warunków do rozwoju powoduje wykształcenie się efektów synergicznych, które przyczyniają się do osiągania korzyści przez obie strony – inwestora i lokalnego środowiska.^[3]

Przez pojęcie klimatu inwestycyjnego rozumie się istotne uwarunkowania i zjawiska charakterystyczne dla danego kraju lub regionu z punktu widzenia inwestora zagranicznego. W szerokim ujęciu definiuje się je jako zbiór warunków ekonomicznych, prawno-administracyjnych i politycznych silnie wpływających na działania podmiotów zagranicznych.^[4] W literaturze zamiennie stosuje się określenia atrakcyjność inwestycyjna, konkurencyjność lokalizacji, regionalna lub narodowa przewaga konkurencyjna. Z jednej strony są to wewnętrzne cechy danego obszaru terytorialnego (położenie geograficzne, stan infrastruktury, zasoby i kwalifikacje siły roboczej, dostęp do surowców naturalnych), a z drugiej działania władz zachęcające do rozpoczęcia działalności (działania promocyjne, ulgi podatkowe, dotacje). Klimat inwestycyjny został podzielony przez L. Nertha na pięć elementów:

klimat ekonomiczny A,
klimat ekonomiczny B,
klimat administracyjny,
klimat społeczny
klimat polityczny.^[5]

Klimat ekonomiczny dzielimy na dwa osobne segmenty. Pierwszy (A) dotyczy obecnej i przewidywanej sytuacji w kraju, który jest potencjalnym miejscem inwestycji. Składnik oceniany jest na podstawie aktualnych wskaźników makroekonomicznych. Podlegają one stałej analizie i bezpośrednio wpływają na decyzję o podjęciu inwestycji w danej lokalizacji. Na klimat inwestycyjny B wpływ mają: poziom i stan infrastruktury, stabilność ekonomiczna, efektywność produkcji, otoczenie biznesu, chłonność rynku.^[6]

Klimat społeczny rozumiany jest jako ogólna sytuacja na rynku pracy. Przede wszystkim jest to zasób siły roboczej (kwalifikacje, dostępność). Uwzględnia się także przepisy kodeksu pracy, działalność związków zawodowych oraz szereg innych czynników mających wpływ na jakość i bezpieczeństwo pracy.^[7] Wyraża zdolność przyciągania kapitału z zagranicy.

Klimatem administracyjnym określa się wpływ rządu na podmioty gospodarcze, innymi słowy są to przepisy prawne dotyczące zakładania działalności, wszelkie regulacje, polityka podatkowa, kontrola cen etc. Uznaje się za niezbędne wprowadzenie odpowiednich przepisów sprzyjających podjęciu inwestycji przez zagraniczne podmioty, jednak nie jest to jedyny czynnik determinujący lokowanie zagranicznego kapitału. Razem z klimatem ekonomicznym B tworzą klimat biznesu.^[8]

Klimat polityczny kształtowany jest przez stabilność polityczną, społeczno-ekonomiczną, poglądy partii rządzących, znaczenie sektora prywatnego. Analiza klimatu politycznego uwzględnia nie tylko bieżącą sytuację, ale i tło historyczne wcześniej podejmowanych działań i decyzji. Szczególne znaczenie w kształtowaniu tego elementu mają instytucje ponadnarodowe gwarantujące utrzymanie stabilnej sytuacji, takie jak UE. Klimat polityczny i klimat ekonomiczny A traktuje się łącznie jako klimat inwestycyjny.^[9]

Wyjaśnienie geograficznej lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest problemem na tyle złożonym, że trudno o jednoznaczne określenie przyczyn wyboru danego miejsca przez zagranicznych inwestorów. Niemniej jednak stworzone dotychczas teoretyczne podstawy tego zjawiska pozwalają na zbliżoną analizę czynników determinujących lokowanie kapitału na terenie Polski. Należy zauważyć, że raz ustalony zbiór stymulant nie jest wieczny, zmienia się z biegiem czasu, występowaniem zmian gospodarczych, przebiegiem cyklu koniunkturalnego, dlatego ważne jest, aby na bieżąco prowadzić badania i dostosowywać działania władz do obecnie panującego klimatu inwestycyjnego. Pozwoli to na dopasowanie oferty pod aktualne potrzeby inwestorów.

Stymulanty i destymulanty BIZ w Polsce

Prace badawcze pozwoliły na zbiór aktualnych czynników, które można uznać za stymulanty i destymulanty podejmowania BIZ w Polsce. Określenie stymulanta i destymulanta ma charakter umowny, ze względu na to, że czynnik, który dla jednego podmiotu będzie przyciągający, dla drugiego może okazać się odpychający. Zapewnianie zagranicznym podmiotom warunków, których oni potrzebują jest jedynie szansą napływu BIZ. Determinanty lokalizacyjne są uwzględniane łącznie z przewagami własnościowymi, internalizacyjnymi oraz strategią danej korporacji. Tym samym czynniki stymulujące mają inne znaczenie dla różnych podmiotów, nawet jeśli na pierwszy rzut oka są one do siebie podobne pod względem struktury lub motywów.^[10]

Badania przeprowadzone przez PAIiH w 2018 r. przedstawione w raporcie „Klimat inwestycyjny w Polsce” pozwoliły na ocenę atrakcyjności polskiej gospodarki na poziomie 3,71 pkt (w 5 stopniowej skali). Wynik utrzymał się na podobnym poziomie jak w ostatnich latach (2016 – 3,72, 2017 – 3,70 pkt). Na tej podstawie można uznać tę notę za dobrą, choć są problemy wymagające poprawy. Za pozytywny aspekt należy uznać chęć inwestorów do ponownego zainwestowania w Polsce – taką inicjatywę wyraziło 94% respondentów. Wyniki tej analizy jak i prac badawczych Przychodnia (2012) oraz Kisiela i Graszkiewicza (2018) pozwoliły na zebranie potencjalnych determinant lokowania kapitału w Polsce. Szczegółowo przedstawiono to w tabeli 1.

Czynnikiem przyciągającym zagraniczny kapitał jest przede wszystkim stabilność gospodarcza. W Globalnym Rankingu Konkurencyjności (GCI) 2018 Polska jest liderem pod względem stabilności makroekonomicznej (na wynik składa się dynamika zadłużenia oraz inflacja). Kraj charakteryzuje się stabilnym wzrostem gospodarczym, niską podatnością na zakłócenia, sektor bankowy jest płynny, a kurs waluty względnie stabilny.

Wielkość rynku wewnętrznego (ponad 38 mln potencjalnych konsumentów) plasuje Polskę na 22 miejscu rankingu GCI. Ten aspekt jest szczególnie ważny dla podmiotów poszukujących dużego rynku zbytu na swoje produkty i usługi. Dodatkowo zachęca wysoki poziom konsumpcji wewnętrznej napędzający popyt krajowy, który w 2018 r. charakteryzuje się tendencją rosnącą (wzrost o 7,2% względem 2017 r.). Duże znaczenie odgrywa partycypacja Polski w UE, która zapewnia możliwość łatwej ekspansji poza Polskę bez ponoszenia znaczących kosztów wynikających z barier taryfowych oraz pozataryfowych. Sprzyja temu położenie kraju w centrum Europy.

Tabela 1. Stymulanty i destymulanty BIZ w Polsce

Stymulanty

Destymulanty

stabilność gospodarcza (systemuekonomicznego, kursu walutowego,cen, sytuacji polityczno-prawnej),wielkość rynku wewnętrznego i jegochłonność,wysoki potencjał rynku pracy(kwalifikacje pracowników, wykształcenie,znajomość języków, relatywnie niskiekoszty pracy),sprzyjające otoczenie gospodarcze,atrakcyjna lokalizacja zapewniającadostęp zarówno do rynkuwschodnioeuropejskiego oraz całej UE

zmienność, niejasność i brak spójnościprzepisów,niska efektywność sądownictwagospodarczego,długi czas zakładania działalnościgospodarczej,biurokracja podatkowa,wysokość obciążeń fiskalnych (wielepodatków, stale zwiększająca sięliczba),słaba jakość infrastrukturytransportowej (niewielka ilośćautostrad i dróg szybkiego ruchu,słaba jakość dróg)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wyniki 12 edycji Badania Klimatu Inwestycyjnego w Polsce

przeprowadzonego wśród inwestorów zagranicznych przez PAIiH S.A., Grant Thornton oraz bank HSBC, PAIiH, 2018https://www.paih.gov.pl/publikacje/o_polsce/klimat_inwestycyjny_w_polsce [dostęp:04.09.2019 r.], Kisiel R., Gruszkiewicz K.2018. Atrakcyjność inwestycyjna a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (na przykładzie wybranych krajów EuropyŚrodkowo- Wschodniej. Przegląd Wschodnioeuropejski IX/1 2018: s. 33-48 Wydawnictwo UWM, Olsztyn, Przychodzeń W. 2012.Czynniki warunkujące napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Handel Wewnętrzny 2012, 6(341), s. 10-20

Polski rynek pracy cechuje się znacznym potencjałem ze względu na duży zasób wykwalifikowanej kadry. Wspomaga to dodatkowo podnoszenie poziomu wykształcenia przez młodych ludzi. Studia wyższe w 2018 r. ukończyło 327,7 tys. absolwentów. Mimo systematycznego spadku liczby studentów od 2008 r. (okres boomu edukacyjnego – spadek o 36,2% w ciągu 10 lat) nadal jest to ponad 1,2 mln osób na uczelniach wyższych. Co więcej, Polska jest krajem o jednym z najniższych w Europie średnim wynagrodzeniu netto (ok 800 euro w 2018 r. a obecnie ok 900 euro). To sprawia, że staje się atrakcyjnym miejscem do zainwestowania ze względu na niskie koszty płacowe. Największym zagrożeniem może się okazać sztuczne podnoszenie płac, które zniechęci inwestorów. Szczególnie niebezpieczne w tej kwestii jest podnoszenie minimalnego wynagrodzenia przez rząd, które obserwujemy w ostatnich latach. Mogą oni poszukiwać państw o niższej płacy będących naturalnym konkurentem Polski ze względu na bliską odległość np. Litwa, Łotwa, Ukraina etc.

Przedstawione kluczowe zalety polskiej gospodarki mają jedynie charakter potencjalny, które mogą, ale nie muszą być czynnikiem zachęcającym do inwestowania. To stanowiące przeciwwagę destymulanty mogą zadecydować o miejscu lokalizacji kapitału. Największym problemem jest duża niejasność, zawiłość, a w ostatnim czasie ciągła zmienność przepisów prawa. Badania Grant Thornton przedstawiły, że w 2018 r. zmieniono niemalże 25% treści prawa podatkowego (najwięcej od 2004 r.). Od tego momentu dynamika wprowadzanych zmian malała, w 2020 r. było to ok. 14,9 tys. stron, czyli najmniej od 2008 r. Ciekawe wnioski można zaobserwować przy prowadzaniu regulacji związanych z covid-19. Tempo wprowadzanych zmian było zaskakująco szybkie i trwało ok 25 dni, gdzie przeciętny czas uchwalenia ustaw w 2020 r. wynosił 77 dni.^[11] Brak jednoznacznych zapisów i mnogość ich interpretacji znacząco utrudnia prowadzenie działalności na terenie Polski. Ranking Banku Światowego – The Worldwide Governance Indicators (WGI) z 2018 r. w kategorii jakość regulacji (regulatory quality) przyznają Polsce 78,85/100 pkt dając jej tym samym 45 miejsce na 213 państw z całego świata^[12]. Daleka pozycja pokazuje słabość wprowadzanych modyfikacji prawa.

Znaczącym utrudnieniem dla przedsiębiorców jest ilość i wysokość obciążeń fiskalnych, które są jednym z fundamentalnych czynników decydujących o konkurencyjności w kwestii przyciągania BIZ. Najbardziej dotkliwe obciążenia to składki ubezpieczenia społecznego (wg publikowanego przez OECD Taxing Wages 2019 stanowią 20,07% wynagrodzenia brutto), stawka podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT), podatek od wartości dodanej (VAT). Niekorzystnie inwestorzy zagraniczni oceniają pozapłacowe koszty pracy, na które składają się (składki emerytalne, rentowe, wypadkowe, chorobowe, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, na Fundusz Pracy, planowana składka pielęgnacyjna oraz Fundusz Emerytur Pomostowych. W 2014 r. rosły one szybciej niż wynagrodzenia^[13].

Płaszczyzną, na której Polska stale przegrywa (szczególnie z krajami zachodnimi) jest stan infrastruktury drogowej. Problem ten występuje od wielu lat i mimo znacznej poprawy względem 2004 r. nadal nie jest to stan zadowalający. Łączna długość autostrad i dróg szybkiego ruchu pod koniec 2019 r. wynosiła 4146,5 km, a w budowie znajduje się 1149,7 km dróg. W sąsiadujących Niemczech samych autostrad w 2018 r. było ponad 13 tys. W publikacji World Economic Forum „Global Competitiveness Index 2017-2018” pod względem jakości dróg Polska zajmuje 65 miejsce wśród 137 notowanych państw, natomiast kierując się kryterium infrastruktury ogółem jest to 61 miejsce. Znacznie lepiej prezentuje się infrastruktura techniczna, kanalizacyjna i energetyczna.

Instrumenty pozyskiwania BIZ – SSE oraz PSI

Przyciągniecie kapitału w formie BIZ nie zależy jedynie od stworzenia przyjaznego klimatu inwestycyjnego. Czynnikiem mogącym mieć decydujące znaczenie w przypadku oferowania przez różne kraje podobnych warunków są zachęty i działania promocyjne. Choć ich znaczenie jest mniejsze niż czynników o charakterze fundamentalnym to zasadne jest stosowanie ich w przypadku przedsiębiorstw, które nie kierują się jedynie „twardymi” faktami ekonomicznymi.

Jednostką, której działania opierają się na pozyskaniu jak największej liczby bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest PAIiH. Oferuje ona szereg usług ułatwiających inwestowanie na terenie Polski m.in. dostęp do informacji dotyczących otoczenia prawno-gospodarczego danego projektu, opracowanie rozwiązań prawych, pomoc w procedurach administracyjnych, pozyskanie dostawców i partnerów, doradztwo lokalizacyjne. Dodatkowo dysponuje zachętami inwestycyjnymi w postaci grantów przyznawanych na mocy Programu wspierania inwestycji o istotnym znaczeniu dla gospodarki polskiej na lata 2011-2023^[14], a także zwolnień podatkowych (z podatku od nieruchomości, dochodowego w ramach Specjalnych Stref Ekonomicznych), które wykazują się największym zainteresowaniem wśród inwestorów zagranicznych i polskich.^[15]

Zachętą, która przyczynia się do napływu inwestycji zagranicznych są Specjalne Strefy Ekonomiczne (SSE). Zjawisko występowania specjalnie uprzywilejowanych obszarów na terenie danego kraju nie jest sytuacją nową. Pojawiały się one już od połowy lat 80. i obecnie jest ich ok. 5000 w więcej niż 150 państwach. SSE to wyodrębnione administracyjnie części terytorium Polski, gdzie inwestorzy mogą prowadzić działalność na szczególnych, korzystniejszych warunkach niż w pozostałej części kraju. Wśród preferencyjnych warunków wyróżniamy m.in. zwolnienia z podatku dochodowego PIT i CIT, tereny inwestycyjne po konkurencyjnych cenach, dotacje z powiatowych urzędów pracy, funduszy unijnych.^[16]

SSE działają na mocy Ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych. Pierwsza strefa została stworzona w 1995 r. a następne w przeciągu dwóch kolejnych lat. W 2019 r. zgodnie z zajmowaną powierzchnią (od największej) były to strefy: Wałbrzyska, Katowicka, Pomorska, Kostrzyńsko-Słubicka, Tarnobrzeska, Łódzka, Mielecka, Warmińsko-Mazurska, Legnicka, Krakowska, Słupska, Starachowicka, Suwalska i Kamiennogórska. Geograficzne rozmieszczenie stref obrazuje rysunek 1. Początkowo ich działalność miała zakończyć się w 2017 r., lecz okres ten został wydłużony do końca 2026 r.

SSE zostały stworzone w celu zniwelowania problemów powstałych w okresie transformacji, a w szczególności narastającego bezrobocia i pogłębiania się dysproporcji w rozwoju regionów. Dopiero w drugiej kolejności miały one za zadanie napędzić rozwój gospodarczy dzięki przyciągnięciu inwestycji zagranicznych.^[17]

Jednym z zarzutów wobec stref uprzywilejowanych jest naruszenie zasad uczciwej konkurencji, które nasiliły się w momencie wstępowania w szeregi UE. Niezbędne było przekształcenia początkowych założeń. W 2000 r. znowelizowano ustawę o s.s.e. z 1994 r. i dostosowano do prawa unijnego. Spowodowało to przeobrażenie początkowych celów SSE – inne przyświecały im w początkowej fazie działalności, inne jeszcze 5 lat temu, a inne towarzyszą tworzeniu podstref.^[18] Obecnie można je traktować jako instrumenty pomocy publicznej przedsiębiorcom oraz zachęty do inwestowania w Polsce przez zagraniczne korporacje w celu stymulowania wzrostu gospodarczego.^[19]

Rys. 1. Geograficzne rozmieszczenie SSE w 2014 r.

Źródło: https://www.igipz.pan.pl/tl_files/igipz/ZGWiRL/APW/Rozdzial6/6.3.8.Specjalne_Strefy.png

Zmiany społeczno-gospodarcze, rozwój regionów i spadek bezrobocia sprawiły, że początkowy sukces SSE stawał się z biegiem czasu coraz mniej znaczący, a sam pomysł przestał spełniać swoje założenia. Pojawiły się problemy dotyczące funkcjonowania stref, wśród których wyróżniamy:

Wybieranie przez inwestorów lokalizacji najbardziej atrakcyjnych, czyli przede wszystkim miejsc wysoko rozwiniętych gospodarczo, z rozbudowaną infrastrukturą. Inwestorzy wręcz determinują wybór lokalizacji dla inwestycji występowaniem tego terenu w SSE, a to zaprzecza podstawowemu celowi – aktywizacji obszarów zapóźnionych i peryferyjnych.
Lokalizacja stref i inwestycji nie przyczynia się w znaczącym stopniu do ograniczania bezrobocia. Jak już zostało wspomniane lokowanie inwestycji dominuje w strefach najsilniejszych i największych, które położone są w województwach cechujących się najniższym bezrobociem (strefa katowicka znajdująca się w województwie śląskim – 3,8% w lipcu 2019 r., w województwie dolnośląskim strefa wałbrzyska – 4,7%25). Obszary o stopie bezrobocia powyżej średniej krajowej (5,2% w lipcu 2019 r.), czyli strefy suwalska (7%), warmińsko-mazurska (8,7%), starachowicka w województwie świętokrzyskim (7,6%) to miejsca najmniej atrakcyjne inwestycyjnie^[20]. Problem, który miały rozwiązać SSE jest dodatkowo pogłębiany.
Znaczna część inwestycji jest realizowana w sektorach tradycyjnych – metalowym, drzewnym, motoryzacyjnym, elektronicznym, poligraficznym, czy produkcji opon. Niedoceniona okazuje się być branża związana z zaawansowaną technologią.

To tylko najbardziej widoczne przykłady rozminięcia pierwotnych założeń z rzeczywistością.

Mimo, że strefy ekonomiczne w perspektywie długoterminowej nie sprawdziły się w założonej formie to niezaprzeczalne jest, że pozwoliły na przyciągnięcie kapitału zagranicznego do Polski. Obecny kształt tego przedsięwzięcia wymagał modernizacji. Dynamicznie rozwijające się otoczenie gospodarcze zdeterminowało dostosowanie funkcjonowania stref uprzywilejowanych do panujących trendów. Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii wprowadziło Ustawę z dnia 10 maja 2018 r. o wspieraniu nowych inwestycji, która znosi ograniczenie rozmieszczenia stref. W nowym projekcie – Polskiej Strefie Inwestycji (PSI) decydujące znaczenie w przystąpieniu do specjalnej strefy ekonomicznej nie będzie mieć lokalizacja, lecz wartość dodana do krajowej i lokalnej gospodarki. Niezbędne jest spełnienie warunków przystąpienia do projektu^[21]. Działalność może zostać podjęta w dowolnym miejscu. Kształt potencjalnych terenów inwestycyjnych zobrazowano na rysunku 2.

Polska Strefa Inwestycji ma za zadanie rozwiązać problemy, które pojawiły się w przypadku SSE. Rozszerzenie obszaru inwestycyjnego ma za zadanie zaktywizować tereny dotychczas pomijane. Zwolnienia z podatku dochodowego wymagają spełnienia warunków określonych dla danej lokalizacji. Również poziom zwolnienia z podatku uzależniony jest od województwa i wielkości przedsiębiorstwa. Największą pomoc otrzymają inwestycje z obszarów Polski wschodniej oraz sektor MSP.

Rys. 2. Tereny objęte Polską Strefą Inwestycji

Źródło: https://www.paih.gov.pl [dostęp: 16.09.2019]

Polska Strefa Inwestycji skupia się przede wszystkim na aktywizacji terenów peryferyjnych. To lokalizacja decyduje o poziomie zwolnienia podatku dochodowego, minimalnej wartości kosztów kwalifikowanych, liczbie punków w przypadku kryteriów jakościowych i okresu zwolnienia podatkowego. Choć projekt ma niwelować problemy SSE to koncentruje się głównie na zrównoważonym rozwoju regionów. W dalszej kolejności może przyczynić się do zmniejszenia bezrobocia w Polsce wschodniej oraz ułatwienia działalności sektorowi MSP.^[22]

Ocena efektów Polskiej Strefy Inwestycji będzie możliwa dopiero za kilka lat. Szczególnie po 2026 r., kiedy swoją działalność zakończą Specjalne Strefy Ekonomiczne. Kluczowe będzie bieżące monitorowanie efektów projektu w kwestii rozwoju obszarów zapóźnionych i przyciągania inwestycji do Polski. Niezbędne będzie wprowadzanie zmian reagujących na aktualne potrzeby zarówno inwestorów, jak i regionów.

Stosowanie zachęt dla inwestorów zagranicznych spotyka się z negatywnym odbiorem wielu środowisk. Przywileje noszą znamiona naruszenia uczciwej konkurencji i faworyzowania firm zagranicznych nad krajowe.

Korzyści i koszty płynące z BIZ w kraju goszczącym

Powstanie relacji zachodzących między krajem pochodzenia kapitału, a krajem goszczącym kapitał jest nieodłącznie związane z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi. Te powiązania niosą za sobą specyficzne skutki, zarówno pozytywne jak i negatywne dla obu stron. Jednoznaczne zakwalifikowanie ich do korzyści bądź kosztów sprawia trudności ze względu na ich złożony charakter i wielokierunkowy wpływ na dane elementy gospodarki. Znaczenie odgrywają m.in. analizowana perspektywa czasowa, rodzaj podejmowanej inwestycji, motywy inwestora, otoczenie ekonomiczne, kulturowe, polityczne i społeczne. Kluczowe jest również uwzględnienie wpływu pośredniego, bezpośredniego oraz okoliczności braku BIZ.^[23]

Implikacje dla gospodarki można obserwować na wielu płaszczyznach. Pozytywne efekty w jednym aspekcie mogą towarzyszyć negatywnym skutkom w innych. Całościowa ocena jest tym samym bardzo trudna do określenia. W konsekwencji analizuje się jednocześnie tylko wybrane obszary uznane za kluczowe w kwestii wrażliwości na wpływ zagranicznego kapitału. Elementy najczęściej wyróżniane to rynek pracy i zatrudnienie, technologia, bilans płatniczy, dochód narodowy handel zagraniczny i rozwój regionalny.

Wpływ BIZ na kraj goszczący kapitał jest różny w zależności od stopnia rozwoju tego państwa. Odmienne efekty obserwuje się w przypadku kraju rozwijającego się i rozwiniętego. Wynika to z różnych potrzeb przez nie deklarowanych. Rymarczyk (2012) wskazuje, iż „inwestycje wzajemne pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi mogą być w zasadzie traktowane jak ich inwestycje wewnętrzne”. Z tego względu uwaga zostanie poświęcona zjawiskom obserwowanym w kraju rozwijającym się.

Rozwój gospodarczy wymaga finansowania za pomocą środków wewnętrznych bądź zewnętrznych. W przypadku niedoboru tych pierwszych niezbędne jest uzupełnienie występującej luki. Część państw nie ma możliwości podjęcia środków w wystarczającym stopniu z organizacji międzynarodowych lub innych państw. Najbardziej stabilną i bezpieczną formą pozyskania kapitału są właśnie BIZ. Stanowią one źródło niezbędnych środków potrzebnych krajom rozwijającym się, gdy nie posiadają oszczędności wewnętrznych^[24]. Istnieje również zagrożenie związane z inwestycjami bezpośrednimi. Firmy zagraniczne niekoniecznie inwestują własny kapitał w danym kraju. Może on pochodzić z kredytów zaciągniętych na rynku finansowym w państwie lokaty. W konsekwencji może nastąpić wzrost stóp procentowych, co ograniczy możliwość pozyskiwania kapitału przez małe i średnie firmy lokalne.^[25] Zmiany zachodzące na rynku pracy wskutek podjęcia BIZ mogą być rozpatrywane bezpośrednio oraz pośrednio, a także w trzech kategoriach lokalizacyjnej, jakościowej i ilościowej.^[26]

Wśród korzyści można wyróżnić powstanie miejsc pracy w przedsiębiorstwach powstałych od podstaw (inwestycje typu greenfield), a pośrednio w firmach mających powiązania z zagranicznym inwestorem – kooperantów, dostawców etc. Z drugiej strony inwestycje typu brownfield częściej niosą za sobą racjonalizację zatrudnienia, co szczególnie widocznie zachodzi w momencie prywatyzacji krajowych przedsiębiorstw. Wolumen popytu na pracę zależy m.in. od gałęzi/branży, w jakiej zostają zainwestowane środki. Wśród potencjalnych przyczyn bezrobocia J. Koćwin (1999) identyfikuje stosowanie technik kapitałochłonnych zamiast pracochłonnych przez zagraniczne podmioty. Tym samym inwestycje w gałęziach pracochłonnych determinują większą liczbę miejsc pracy. W sytuacji importowania przez zagraniczną firmę produktów zaopatrzeniowych zamiast korzystania z usług lokalnych przedsiębiorstw może nastąpić wypychanie ich z rynku, a w konsekwencji krajowe podmioty zmuszone będą do redukcji miejsc pracy.^[27]

Analizując płaszczyznę jakościową z powodu goszczenia BIZ pojawia się możliwość zapewnienia pracownikom wyższych płac oraz osiągnięcie lepszej wydajności pracy wskutek dysponowania przez korporacje transnarodowe nowoczesną technologią i organizacją pracy. Pojawia się również zagrożenie prowadzenia niechcianych praktyk, np. wydłużanie czasu pracy. Pośrednie oddziaływanie w aspekcie jakościowym dotyczy przejęcia przez okoliczne przedsiębiorstwa metod zarządzania i organizacji pracy od zagranicznych firm, a w rezultacie może wystąpić poprawa wydajności. Wśród negatywnych zjawisk obserwuje się zniekształcenie płac w przypadku konkurowania między krajowymi, a zagranicznymi jednostkami.^[28]

BIZ oddziałują na tzw. sferę lokalizacyjną w sposób pozytywny – tworząc miejsca pracy w obszarach wyższego bezrobocia, a pośrednio zachęcając krajowe firmy do zmiany lokalizacji w miejsca występowania podaży siły roboczej. Koszty obserwowane na tej płaszczyźnie oddziaływania to pogłębienie zróżnicowania w kraju w momencie lokowania filii na obszarach już dobrze rozwiniętych zamiast rejonów najbardziej potrzebujących.^[29]

Z napływem BIZ związany jest transfer technologii i wiedzy, które mogą być źródłem korzyści w kontekście mikro i makroekonomicznym. W przypadku krajów rozwiniętych zwykle stanowi to uzupełnienie posiadanych zasobów, natomiast w krajach rozwijających się powoduje zapełnienie luki technologicznej, z jaką często się borykają. Pozyskanie bardziej rozwiniętej technologii odgrywa ogromne znaczenie w przyspieszeniu procesów rozwoju społecznego i ekonomicznego. W głównej mierze to korporacje transnarodowe tworzą innowacje technologiczne i są ich głównymi dystrybutorami. Transfer technologii przyjmuje formę uprzedmiotowioną (aport maszyn i urządzeń i inne dobra) i nieuprzedmiotowioną (idee, sposoby zarządzania, produkcji, tzw. know how).^[30]

Skala i tempo rozprzestrzenienia technologii zależy od celu ekspansji korporacji transnarodowej. W przypadku BIZ horyzontalnych transfer technologii dotyczy jedynie umożliwienia działalności firmy na danym rynku. W przypadku, gdy jest to kraj słabiej rozwinięty, bądź rynek jest chroniony barierami handlowymi to technologia często bywa mniej nowoczesna. Firmy skupiają się na jej eksploatacji, a nie dalszym rozwoju. Proces przenoszenia nowoczesnych rozwiązań do przedsiębiorstw krajowych odbywa się znacznie wolniej, w niewielkim stopniu. W dłuższym okresie powiązania między filią korporacji, a lokalnymi przedsiębiorstwami się intensyfikują, co skutkuje częściową dyfuzją wiedzy. Znacznie szybsze i zdecydowanie większe korzyści występują, gdy inwestor zagraniczny kieruje się motywami kosztowymi (wykorzystanie niskich cen w kraju goszczącym w celu obniżenia kosztów – BIZ typu wertykalnego). Wynika to z powiązań kooperacyjnych, które tworzą się od początku działania przedsiębiorstwa zagranicznego. Firmom zależy na dobrych jakościowo dobrach pośrednich lub usługach zapewnianych przez lokalne jednostki, dlatego chętniej dzielą się swoją technologią. Proces dyfuzji jest ułatwiony w momencie występowania mniejszej luki technologicznej i powstania powiązań korporacyjnych.^[31]

Prowadzona przez zagraniczne filie działalność B+R z wykorzystaniem lokalnego personelu może przyczynić się do powiększenia bazy technologicznej kraju. Równorzędnie nie należy zapominać, że może się to odbyć kosztem uszczuplenia lokalnych jednostek badawczych. Zapożyczona technologia nie będzie dla kraju przyjmującego wartościowa, jeśli nie będzie mógł on jest odpowiednio wykorzystać. Niezbędne są wewnętrzne zdolności technologiczne, które pozwolą zaadaptować nowe rozwiązania do warunków lokalnych i dalej je rozwijać. Większą zdolność absorpcji mają kraje wysoko rozwinięte.^[32]

W ujęciu teoretycznym równowaga zewnętrzna danego kraju występuje, gdy obserwuje się równowagę bilansu obrotów bieżących. Niemniej jednak przyjmuje się, iż równowaga zewnętrzna następuje, gdy deficyt na rachunku bieżącym ulega uzupełnieniu przez napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Niedobór na tej płaszczyźnie występuje powszechnie wśród krajów rozwijających się, tym samym BIZ odgrywają szczególną rolę w jego równoważeniu.^[33]

Elementem rachunku obrotów bieżących jest saldo obrotów towarowych, na które oddziałują BIZ. Wpływają na rozmiary eksportu oraz importu, ich strukturę i dynamikę. Stopień zaangażowania podmiotu zagranicznego zależy od motywów inwestowania, rozmiarów napływu, miejsca lokacji kapitału oraz polityki rządu kraju goszczącego. Inwestycje motywowane przyczynami zaopatrzeniowymi i kosztowymi (zasoby naturalne, siła robocza) mogą zwiększać eksport z powodu różnic w kosztach komparatywnych. Z BIZ wiąże się również ryzyko wzrostu importu lub ograniczenia eksportu, a tym samym pogorszenia bilansu obrotów bieżących. Jest to możliwe, gdy inwestorzy są motywowani jedynie rozszerzeniem rynków zbytu, czyli są zorientowani na zaspokojenie potrzeb lokalnych konsumentów. W długim okresie pojawia się możliwość nasycenia rynku wewnętrznego, rozwoju produkcji, co otwiera możliwość stymulowania eksportu.^[34] Zwiększenie importu zaopatrzeniowego (komponenty do produkcji) i konsumpcyjnego przy jednoczesnym ograniczeniu inwestycyjnego skutkuje negatywnymi następstwami wzrostu deficytu oraz ograniczeniem procesów rozwojowych gospodarki przyjmującej.^[35]

Zmiany w strukturze geograficznej obrotów towarowych wynikają z integracji handlowej między krajem goszczącym, a krajem inwestora. Wymiana skupia się szczególnie między nimi ze względu na powiązania produkcyjne. Dodatkowo, nierezydent posiada własne rynki zbytu, na które mogą wejść konkurujące przedsiębiorstwa krajowe. Rozwój na płaszczyźnie towarowej dotyczy pojawiania się coraz szerzej produktów o wyższym stopniu przetworzenia, zawierających nowe technologie. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne oddziałują na handel zagraniczny wieloaspektowo, jednak istnieje przekonanie, iż przedsiębiorstwa zagraniczne charakteryzują się większą skłonnością eksportową niż krajowe, tym samym ich wpływ można oceniać względnie pozytywnie.^[36]

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają rolę w kształtowaniu również innych elementów bilansu płatniczego, tj. rachunku obrotów pierwotnych (element rachunku obrotów bieżących) oraz rachunku finansowego. Wpływ notuje się szczególnie po stronie rozchodowej rachunku obrotów pierwotnych ze względu na częsty transfer wypracowanych zysków do kraju macierzystego lub innego państwa. Zyski zatrzymane (reinwestowane) stanowią mniejszy udział. Bezpośrednie pojawienie się kapitału zagranicznego notuje się na rachunku finansowym.^[37]

Zainwestowanie kapitału przez zagranicznego przedsiębiorcę w danym kraju wpływa na relacje konkurencyjne na jego rynku, a nawet aktywizację podmiotów gospodarczych na nim działających. Jednostki prowadzące ekspansję na zagraniczne rynki zwykle posiadają przewagi własnościowe, które zapewniają im lepszą pozycję niż podmiotom lokalnym przykładowo na płaszczyźnie finansowej czy zaawansowania technologicznego. Wyróżniają się lepszą ofertą produktową lub sama światowa marka buduje przewagę i wzbudza zaufanie konsumentów. W celu zachowania udziałów rynkowych krajowe przedsiębiorstwa zmuszone są do aktywnej konkurencji, a to zwykle powoduje pozytywne skutki ekonomiczne. Jednym z nich jest wzrost popytu na dobra pośrednie, który intensyfikuje rozwój okolicznych kooperantów i dostawców. Muszą dostosować swoją ofertę do wysokich wymagań zagranicznego inwestora. Co więcej, konkurenci również zmuszeni są do podjęcia działań rozwojowych poprawiających efektywność, a także w celu zatrzymania konsumentów. Pozytywnym efektem pojawienia się BIZ jest pobudzenie aktywności gospodarczej, która w następstwie może prowadzi do rozwoju gospodarczego. Taki scenariusz możliwy jest jedynie w przypadku występowania niewielkiej luki technologicznej między krajowymi, a zagranicznymi przedsiębiorstwami.^[38]

Wzrost konkurencji niesie za sobą również negatywne konsekwencje na lokalnym rynku. Silna konkurencja znacząco utrudnia działalność podmiotów krajowych, które w razie niewystarczających środków (lub nieposiadania odpowiedniej technologii) na dostosowanie do nowego przeciwnika zmuszeni są do zmniejszenia produkcji, a ostatecznie osiągają mniejsze zyski. Wiele przedsiębiorstw może ograniczyć zatrudnienie, a nawet nie wytrzymać konkurencji i ogłosić upadłość. Istnieje również ryzyko zmonopolizowania rynku przez firmę zagraniczną. Niemniej jednak pojawienie się BIZ w danym kraju pozytywnie wpływa na jego wizerunek na arenie międzynarodowej.^[39]

Oddziaływanie BIZ na budżet państwa przyjmującego można analizować w kilku aspektach. W pierwszej kolejności należy rozpatrywać hipotetyczne wpływy z podatków bezpośrednich, jak również pośrednich od nowopowstałych filii przedsiębiorstw zagranicznych i zatrudnionych przez nie pracowników. Prowadząc dalej rozważania podmiot zatrudniający bezrobotnych odciąża budżet, z którego nie są już wypłacane świadczenia pomocy społecznej. Taki efekt generują nie tylko zagraniczne przedsiębiorstwa, ale każde niezależnie od źródła pochodzenia kapitału. Potencjalne korzystne efekty na tej płaszczyźnie mogą zostać ograniczone z powodu zwolnień podatkowych oraz innych ulg, które oferuje państwo w celu przyciągnięcia inwestycji zagranicznych, szczególnie na terenie SSE, a od niedawna PSI. Co więcej, przedsiębiorstwa mogą unikać płacenia podatków w kraju przyjmującym BIZ. Przykładowo nie wykazując zysków lub je zaniżając, bądź zawyżając koszty.^[40]

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są ważnym katalizatorem rozwoju regionów. Wpływają na działanie i wykorzystanie regionalnych struktur gospodarczych, szczególnie w przypadku regionów słabo rozwiniętych, postsocjalistycznych. Szczególnie specjalne strefy ekonomiczne, które powstają na całym świecie mają na celu zaktywizowanie działalności gospodarczej na terenach wymagających pomocy. Z drugiej strony, inwestorzy zagraniczni mając możliwość wyboru miejsca ulokowania swojego kapitału w regionie o wysokim stopniu rozwoju, a regionie zapóźnionym zwykle wybiorą pierwszą lokalizację. Wynika to m.in. z większych możliwości przez nie oferowanych. W efekcie doprowadzają do pogłębienia dysproporcji na obszarze kraju goszczącego.

Podsumowanie

Wstąpienie przez Polskę w 2004 r. do struktur UE otworzyło możliwość przyjęcia zagranicznego kapitału w większym stopniu niż dotychczas i jednocześnie zachęciło inwestorów zagranicznych do ulokowania kapitału na terenie kraju ze względu na mniejsze ryzyko inwestycji. Polska stała się najpopularniejszą destynacją w Europie Środkowowschodniej. Dominacja nad sąsiednimi krajami wynikała z korzystnego klimatu inwestycyjnego, a za najważniejsze stymulanty napływu inwestycji bezpośrednich uznaje się stabilność makroekonomiczną, wielkość i chłonność rynku wewnętrznego, wysoki potencjał rynku pracy i dogodną lokalizację w centrum Europy. Elementy wymagające poprawy to przede wszystkim zmienność i niejasność przepisów, wysokość obciążeń fiskalnych oraz trudności w założeniu działalności gospodarczej.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają ogromną rolę w rozwoju gospodarczym kraju biorcy. Niemniej jednak sam napływ inwestycji nie jest wystarczający, aby pozytywne efekty jakie za sobą niosą wystąpiły. Wymaga to świadomej polityki gospodarczej państwa przyjmującego zagraniczny kapitał, wprowadzania adekwatnych rozwiązań administracyjno-prawnych i reagowania na bieżące potrzeby obu stron. Tylko w ten sposób można zminimalizować negatywne efekty i zmaksymalizować korzyści.

Autorka: Patrycja Szczepanek

Bibliografia

AMBROZIAK A. 2009. Krajowa pomoc regionalna w specjalnych strefach ekonomicznych w Polsce. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa

BOŻYK P. 2008. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. PWE, Warszawa, OZIEWICZ E., MICHAŁOWSKI T. 2013. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. PWE, Warszawa, Benchmark Definiton of Foreign Direct Investment. 3rd edition. 1996. OECD, Paryż

CZAPLEWSKI L. 2005. Oczekiwania inwestorów zagranicznych związane z podejmowaniem inwestycji bezpośrednich w województwie i stopień ich realizacji [w:] KARASZEWSKI W. (red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie kujawsko-pomorskim. Wydawnictwo UMK, Toruń

DOROSZ A. 2018. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a niektóre aspekty zewnętrznej i wewnętrznej równowagi kraju przyjmującego. KNUV 2(56) s. 7-20

GÓRNIEWICZ G. 2007. Konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz

GÓRNIEWICZ G. 2013. Determinanty i konsekwencje bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Studia z Zakresu Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 2013, Tom 4, s. 61-78

Grant Thornton. Barometr prawa. Edycja 2021

KARASZEWSKI W. (red.). 2003. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce.

KARASZEWSKI W. (red.) 2005. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

KARASZEWSKI W. (red.). 2017. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych województwach Polski – analiza porównawcza. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

KARASZEWSKI W. 2004. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne – Polska na tle świata. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń

Kisiel R., Graszkiewicz K. 2018. Atrakcyjność inwestycyjna a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (naprzykładzie wybranych krajów Europy Środkowo- Wschodniej. Przegląd Wschodnioeuropejski IX/1 2018: s. 33-48Wydawnictwo UWM, Olsztyn,

KŁYSIK-URYSZEK A. 2010. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu. Teoria i praktyka. CeDeWu, Warszawa

KOSZTOWNIAK A. 2018. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie a wzrost gospodarczy w Polsce oraz wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. CeDeWu, Warszawa

KUZEL M. 2007. Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejętności (na przykładzie gospodarki Polski). Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń

LIZIŃSKA W. 2012. Klimat inwestycyjny jako czynnik bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn

OZIEWICZ E. 1998. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji południowo-Wschodniej (ASEAN). Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

OZIEWICZ E., MICHAŁOWSKI T. 2013. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. PWE, Warszawa

PILARSKA CZ. 2009. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków

Polska Strefa Inwestycji. Zmiany prawne i organizacyjne. 2018. PAIH

Przychodzeń W. 2012. Czynniki warunkujące napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Handel Wewnętrzny 2012, 6(341), s. 10-20

RYMARCZYK J. 2012. Biznes międzynarodowy. PWE, Warszawa

STARZYŃSKA D. 2012. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce. Wydawnictwo Uniwesytetu Łódźkiego, Łódź

SZCZEPKOWSKA-FLIS A. 2006. Klimat inwestycyjny – konieczne i wystarczające czynniki determinujące napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. Ekonomia i prawo. Tom 2 – Ład instytucjonalny w gospodarce, s. 357-379

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

Wyniki 12 edycji Badania Klimatu Inwestycyjnego w Polsce przeprowadzonego wśród inwestorów zagranicznych przez PAIiH S.A., Grant Thornton oraz bank HSBC, PAIiH, 2018

ZORSKA A. 2007. Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływania, wyzwania. PWE, Warszawa

Ustawa z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych

https://info.worldbank.org/governance/wgi/#home

https://stat.gov.pl/ [19.09.2021 r.]

https://www.ey.com/pl/pl/services/advisory/advisory—sse

https://www.paih.gov.pl

https://www.paih.gov.pl/strefa_inwestora/program_wspierania_inwestycji_gospodarki_polskiej_na_lata_20

https://www.paih.gov.pl/publikacje/o_polsce/klimat_inwestycyjny_w_polscehttps://www.paih.gov.pl/strefa_inwestora/zwolnienie_z_podatku_od_nieruchomosci

https://www.prawo.pl/kadry/pozaplacowe-koszty-pracy-w-polsce-rosna-szybciej-od-wynagrodzen,265349.html

^[1] KUZEL M. 2007. Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejętności (na przykładzie gospodarki Polski). Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń

^[2] BOŻYK P. 2008. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. PWE, Warszawa, OZIEWICZ E., MICHAŁOWSKI T. 2013. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. PWE, Warszawa, Benchmark Definiton of Foreign Direct Investment. 3rd edition. 1996. OECD, Paryż

^[3] CZAPLEWSKI L. 2005. Oczekiwania inwestorów zagranicznych związane z podejmowaniem inwestycji bezpośrednich w województwie i stopień ich realizacji [w:] KARASZEWSKI W. (red.) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie kujawsko-pomorskim. Wydawnictwo UMK, Toruń

^[4] SZCZEPKOWSKA-FLIS A. 2006. Klimat inwestycyjny – konieczne i wystarczające czynniki determinujące napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. Ekonomia i prawo. Tom 2 – Ład instytucjonalny w gospodarce, s. 357-379

^[5] KARASZEWSKI W. (red.) 2005. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

^[6] LIZIŃSKA W. 2012. Klimat inwestycyjny jako czynnik bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn

^[7] OZIEWICZ E. 1998. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji południowo-Wschodniej (ASEAN). Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk

^[8] KARASZEWSKI W. (red.) 2005. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

^[9] LIZIŃSKA W. op.cit.

^[10] KARASZEWSKI W. (red.). 2017. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych województwach Polski – analiza porównawcza. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

^[11] Grant Thornton. Barometr prawa. Edycja 2021

^[12] https://info.worldbank.org/governance/wgi/#home

^[13]https://www.prawo.pl/kadry/pozaplacowe-koszty-pracy-w-polsce-rosna-szybciej-od-wynagrodzen,265349.html

^[14] https://www.paih.gov.pl/strefa_inwestora/program_wspierania_inwestycji_gospodarki_polskiej_na_lata_20

^[15] https://www.paih.gov.pl/strefa_inwestora/zwolnienie_z_podatku_od_nieruchomosci

^[16] https://www.ey.com/pl/pl/services/advisory/advisory—sse

^[17] PILARSKA CZ. 2009. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków

^[18] AMBROZIAK A. 2009. Krajowa pomoc regionalna w specjalnych strefach ekonomicznych w Polsce. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa

^[19] PILARSKA CZ. 2009. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków

^[20] https://stat.gov.pl/ [19.09.2021 r.]

^[21] Kryteria dzielą się na ilościowe (wartości kosztów inwestycji) i jakościowe zależne od rodzaju inwestycji (zorientowane na zrównoważony rozwój gospodarczy i społeczny).

^[22] Polska Strefa Inwestycji. Zmiany prawne i organizacyjne. 2018. PAIH

^[23] RYMARCZYK J. 2012. Biznes międzynarodowy. PWE, Warszawa

^[24] Ibidem

^[25] OZIEWICZ E., MICHAŁOWSKI T. 2013. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. PWE, Warszawa

^[26] STARZYŃSKA D. 2012. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź

^[27] KARASZEWSKI W. 2004. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne – Polska na tle świata. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń

^[28] OZIEWICZ E., MICHAŁOWSKI T. op.cit.

^[29] Ibidem

^[30] KARASZEWSKI W. (red.). 2017. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w wybranych województwach Polski – analiza porównawcza. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

^[31] ZORSKA A. 2007. Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływania, wyzwania. PWE, Warszawa

^[32] KARASZEWSKI W. (red.). 2003. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce.

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

^[33] GÓRNIEWICZ G. 2007. Konsekwencje międzynarodowych przepływów kapitału dla gospodarki światowej ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz

^[34] RYMARCZYK J. 2012. Biznes międzynarodowy. PWE, Warszawa

^[35] KOSZTOWNIAK A. 2018. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie a wzrost gospodarczy w Polsce oraz wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. CeDeWu, Warszawa

^[36] RYMARCZYK J. 2012. Biznes międzynarodowy. PWE, Warszawa

^[37] DOROSZ A. 2018. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a niektóre aspekty zewnętrznej i wewnętrznej równowagi kraju przyjmującego. KNUV 2(56) s. 7-20

^[38] KŁYSIK-URYSZEK A. 2010. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu. Teoria i praktyka. CeDeWu, Warszawa

^[39] Ibidem

^[40] GÓRNIEWICZ G. 2013. Determinanty i konsekwencje bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Studia z Zakresu Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 2013, Tom 4, s. 61-78

WESPRZYJ NAS