Cyfrowa transformacja w Polsce. W kierunku nowoczesnej gospodarki i administracji

---

I. Cyfryzacja: definicja i znaczenie

Ponad wszelką wątpliwość pandemia COVID-19 przyspieszyła w Polsce proces cyfrowej transformacji. Ograniczona mobilność, obostrzenia w zakresie organizacji spotkań, upowszechnienie modelu pracy zdalnej, zmiana nawyków wśród konsumentów – to tylko kilka kluczowych czynników, które spowodowały, że na niespotykaną dotychczas skalę polskie firmy oraz urzędy administracji zaczęły się digitalizować. Proces cyfryzacji, który do marca 2020 r. – początku rozwoju pandemii koronawirusa i pierwszego lockdownu – przebiegał w sposób ewolucyjny i przewidywalny, od kilkunastu ostatnich miesięcy przeżywa prawdziwy rozkwit. W konsekwencji cyfryzacja stała się jednym z motorów rozwoju i ważnym elementem budowania przewagi konkurencyjnej, nie tylko na poziomie poszczególnych przedsiębiorstw, czy sektorów biznesowych, ale coraz silniej oddziałuje na całą gospodarkę i społeczeństwo.

Cyfryzacja jest pojęciem bardzo szerokim i nie ma jednego terminu, który pozwalałby dokonywać porównań międzynarodowych^[1]. Według słownika języka polskiego^[2] cyfryzacja to „rozpowszechnianie i popularyzowanie techniki cyfrowej oraz wprowadzanie na szeroką skalę infrastruktury elektronicznej”. Inna definicja^[3] bierze pod uwagę trzy składniki: (1) wartość sektora ICT (technologie informacyjno-komunikacyjne) mierzoną jako wydatki rządu i sektora prywatnego we wszystkich sektorach na sprzęt komputerowy, oprogramowanie i rozwiązania telekomunikacyjne; (2) wartość rynku handlu elektronicznego (e-commerce) będącą sumą zakupionych towarów oraz usług online; (3) wartość wydatków offline na sprzęt cyfrowy.

Niezależnie od ostatecznie przyjętej terminologii, mamy do czynienia z postępującą czwartą rewolucją przemysłową, która może na nowo zdefiniować międzynarodowy podział pracy i przebieg globalnych łańcuchów wartości. Przemysł 4.0 (Industrie 4.0) jako koncepcja opisująca złożony proces transformacji technologicznej i organizacyjnej, to nie tylko modne i chwytliwe hasło, ale realna rzeczywistość, która nas otacza. Rozwój polskiej gospodarki w dużej mierze jest zależny od innowacyjności i umiejętności wdrażania nowych rozwiązań, zarówno w skali mikro (na poziomie poszczególnych firm i branż), jak również makro. Administracja w tym procesie odpowiada za dwa bardzo ważne zadania. Po pierwsze, przyczynia się do stworzenia odpowiednich warunków (przede wszystkim prawnych i regulacyjnych oraz finansowych), a także sprzyjającego ekosystemu gospodarczego dla rozwoju polskich firm. Musi również na nowo zdefiniować swoje procesy i model funkcjonowania poszczególnych instytucji, aby dostarczać wysokiej jakości usług dla swoich klientów, czyli ogółu obywateli.

---

II. Gdzie jesteśmy? Obecna pozycja Polski w stosunku do państw UE

Aby odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule rozdziału i zobaczyć jak przebiega w Polsce proces cyfrowych rewolucji, sprawdzimy jak nasz kraj wypada na tle innych państw Unii Europejskiej. W tym celu dokonamy porównania pozycji Polski w stosunku do innych członków UE w trzech uznanych międzynarodowych rankingach.

2.1. Indeks Gospodarki Cyfrowej i Społeczeństwa Cyfrowego (Digital Economy and Society Index, DESI)

Komisja Europejska w publikowanym corocznie od 2014 r. indeksie gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego monitoruje postępy państw członkowskich w zakresie cyfryzacji.

W najnowszym sprawozdaniu za rok 2021^[4], Polska uplasowała się na odległym 24. miejscu na 27 państw członkowskich UE. Wprawdzie Polska w przeciągu ostatniego roku poczyniła postępy w obszarze wielu wskaźników, biorąc jednak pod uwagę pozytywne zmiany które odnotowały także inne kraje w jeszcze większym zakresie, nie przełożyło się to na zmianę ogólnej pozycji naszego kraju. W kategorii „Kapitał ludzki”, w której Polska zajmuje 24. miejsce, uzyskując wynik poniżej średniej dla większości wskaźników, odczuwalny jest niedobór specjalistów w dziedzinie ICT, co znacząco wpływa na absorpcję technologii cyfrowych przez przedsiębiorstwa, głównie z sektora MŚP. W kategorii „Łączność” odnotowano postępy w zakresie wykorzystania stałych łączy szerokopasmowych i nastąpił wzrost odsetka gospodarstw domowych będących w zasięgu stałych sieci o bardzo dużej przepływności. Jeśli chodzi o zasięg sieci 5G, w 2020 r. technologią tą objętych było 10,3 proc. gospodarstw domowych (średnia dla UE to 13,8 proc.). Polska nie udostępniła jednak żadnego zharmonizowanego widma radiowego na potrzeby wdrożenia sieci 5G, dlatego konieczne będzie pilne zapewnienie przydziału w celu zagwarantowania łączności 5G na przejrzystych, otwartych i niedyskryminujących warunkach. Pomimo że technologie cyfrowe zyskują na popularności wśród polskich firm: 15 proc. przedsiębiorstw korzysta z rozwiązań chmurowych, 18 proc. wykorzystuje technologię sztucznej inteligencji, a ponad połowa (52 proc.) użytkuje technologie cyfrowe na co najmniej podstawowym poziomie, Polska musi przyspieszyć swoją transformację cyfrową poprzez system zachęt do inwestowania oraz inne formy ukierunkowanej pomocy. Ponadto na sumaryczny wynik naszego kraju niekorzystnie wpływają wyniki w kategorii „Cyfrowe usługi publiczne”. Z usług administracji elektronicznej w ubiegłym roku korzystało 49 proc. użytkowników internetu, w porównaniu z 64 proc. w UE. Polska nadal znajduje się poniżej średniej pod kątem dostępności cyfrowych usług online z wynikiem 65 proc., jeżeli chodzi o cyfrowe usług publiczne dla obywateli (średnia dla UE – 75 proc.). Jeżeli chodzi o cyfrowe usługi publiczne dla przedsiębiorstw wskaźnik dla Polski to 67 proc., przy średniej dla UE – 84 proc.

Rysunek 1. Pozycja Polski w rankingu DESI 2021

Źródło: Indeks Gospodarki Cyfrowej i Społeczeństwa Cyfrowego 2021.

2.2. Wskaźnik Gotowości Sieciowej (Network Readiness Index, NRI)

Wskaźnik Gotowości Sieciowej jest jedną z wiodących światowych miar dotyczących zastosowania i wpływu technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) w gospodarkach na całym świecie. W raporcie z 2020 r. Indeks bada 134 państwa w oparciu o ich wyniki w czterech filarach: Technologia (Technology), Ludzie (People), Rząd (Governance) i Wpływ (Impact). Każdy z tych filarów składa się z trzech podfilarów, które przedstawiają łącznie 60 zmiennych. Polska uplasowała się na 33. pozycji w grupie krajów o wysokim dochodzie oraz na 24. miejscu w rankingu europejskim^[5]; szczegóły przedstawiono na rys. 2 oraz w tabeli 1. Liderami rankingu są Szwecja, Dania, Singapur, Holandia^[6].

Rysunek 2. Pozycja Polski w rankingu NRI 2020: wynik ogółem i w podziale na filary

Żródło: Wskaźnik Gotowości Sieciowej 2021.

Wskaźniki, w których Polska wypada szczególnie dobrze, to zasięg sieci komórkowej 4G, dostęp do internetu w szkołach oraz przepisy dotyczące handlu elektronicznego. Z kolei najsłabsze wyniki notujemy w obszarze międzynarodowej przepustowość internetu, korzystania z wirtualnych sieci społecznościowych oraz inwestycji w nowe technologie.

Tabela 1. Wyniki Polski w porównaniu ze średnimi dla swojej grupy dochodowej i regionu: ogółem i w podziale na filary

Wymiar	Polska	Kraje o wysokim dochodzie	Europa
NRI	61.80	66.82	64.21
Technology	52.99	62.51	59.93
People	55.14	62.72	59.89
Governance	75.00	75.41	72.98
Impact	64.08	66.63	64.04

Żródło: Wskaźnik Gotowości Sieciowej 2021.

2.3. Światowy indeks e-partycypacji ONZ (E-Participation Index, EPI)

Cieszy natomiast skokowy awans odnotowany przez Polskę w ostatniej edycji (2020 r.) światowego rankingu e-partycypacji Organizacji Narodów Zjednoczonych^[7], który określa poziom dostępu obywateli do informacji i usług publicznych za pośrednictwem technologii cyfrowych i telekomunikacyjnych. W ciągu dwóch lat Polska awansowała z 31. pozycji na 9. miejsce, podczas gdy jeszcze w 2012 r. zajmowaliśmy odległą 75. lokatę.

W 2020 r. wzrosła także wartość indeksu EGDI (indeks rozwoju e-administracji, E-Government Development Index) dla Polski. W 2018 r. wynosił on 0,7926, obecnie zaś już 0,8531. W rankingu cyfrowych administracji nasz kraj zajmuje 24 miejsce na świecie.

---

III. Dokąd zmierzamy? Cyfrowe wyzwania w obszarach administracji publicznej i gospodarki

Krajowy Plan Odbudowy i Zwiększania Odporności (KPO)^[8], czyli dokument programowy prezentujące cele związane z odbudową kondycji gospodarczej i społecznej Polski po kryzysie wywołanym pandemią COVID-19 oraz służące ich realizacji reformy i inwestycje, prezentuje listę wyzwań rozwojowych, w obliczu których stoi obecnie nasz kraj. KPO stanowi podstawą ubiegania się o wsparcie z europejskiego Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (Recovery and Resilience Facility).

Jednym z obszarów, które zostały otoczone szczególną uwagą, jest transformacja cyfrowa gospodarki (wyzwanie 5)^[9]. Autorzy rządowego opracowania wskazują na potrzebę ucyfrowienia polskiej gospodarki oraz konieczność zapewnienia obywatelom dostępu do szybkiego internetu, wprowadzania niezbędnych przemian cyfrowych, a także szerszego i bezpieczniejszego wykorzystywania usług cyfrowych w sektorach gospodarki. Wyzwaniem jest konieczność podnoszenia poziomu umiejętności cyfrowych we wszystkich grupach społecznych, koncentrując się również na zwiększeniu udziału kobiet w tym zakresie. Dużą uwagę poświęcono także potrzebie zwiększania zasięgu stałych sieci o bardzo dużej przepływności, ponieważ w dalszym ciągu ponad 35 proc. gospodarstw domowych w Polsce nie może korzystać z usług dostępu do internetu o przepustowości co najmniej 100 Mb/s, a aż 25 proc. z usług o przepustowości co najmniej 30 Mb/s. W perspektywie najbliższych lat konieczne będzie dalsze usprawnianie działalności administracji publicznej i przedsiębiorstw poprzez szersze zastosowanie technologii cyfrowych, zwłaszcza w kontaktach między instytucjami i obywatelami, co przełoży się na uelastycznienie relacji między administracją, biznesem i społeczeństwem. Wyzwaniem jest też niewystarczająca cyberodporność systemów informacyjnych. Dużo miejsca w analizie poświęcono również konieczności przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu poprzez działania edukacyjne na rzecz zwiększania kompetencji cyfrowych obywateli, a także potrzebie rozwoju edukacji. W tej ostatniej kategorii zwrócono uwagę na zapobieganie rosnącym nierównościom w dostępie do edukacji, w szczególności na obszarach ze słabą dostępnością do internetu, dostarczenie do szkół odpowiedniej ilości i jakości komputerów oraz nacisk na rozwijanie kompetencji i umiejętności cyfrowych wśród nauczycieli i uczniów.

Warto również przeanalizować problemy, które zostały zdiagnozowane w rządowym Programie Zintegrowanej Informatyzacji Państwa^[10]. W obszarze związanym z cyfryzacją administracji publicznej zidentyfikowano m.in. następujące wyzwania:

• problemy z zapewnieniem pełnej interoperacyjności systemów i rejestrów publicznych;
• powielanie i wielokrotne gromadzenie (na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym) znacznej części danych;
• niejednolitą identyfikację zasobów informacyjnych państwa;
• niedostateczną dbałość o bezpieczeństwo informacji;
• wysokie koszty budowy i utrzymania systemów oraz rejestrów publicznych;
• brak modelu współpracy między instytucjami administracji, w szczególności pomiędzy administracją centralną a jednostkami samorządu terytorialnego;
• niewystarczające kompetencje administracji publicznej w zakresie zamawiania, projektowania, budowy systemów IT oraz ich utrzymania;
• postępujący rozwój technologiczny, który znacząco wyprzedzając tempo prac legislacyjnych, w konsekwencji skutkuje poważnymi lukami prawnymi w otoczeniu praw obywatela.

---

IV. Co powinniśmy zrobić? Rekomendacje

Cyfryzacja może stać się kolejnym motorem trwałego wzrostu w Polsce. McKinsey^[11] wskazuje dwie potencjalne ścieżki dalszej transformacji w naszym kraju. W scenariuszu bazowym polska gospodarka cyfrowa zwiększa się o 22 mld euro, by do 2025 r. osiągnąć 9 proc. Produktu Krajowego Brutto. Model aspiracyjny zakłada z kolei wzrost o 64 mld, co przełożyłoby się na dodatkowy wzrost PKB o jeden punkt procentowy rocznie.

Mając na względzie tak zarysowane perspektywy oraz uwzględniając rolę cyfryzacji w budowaniu nowoczesnej gospodarki i sprawnych instytucji państwowych, a także biorąc pod uwagę obecny poziom digitalizacji w Polsce – również w stosunku do cyfrowych hegemonów w UE – możemy wskazać kilka kluczowych obszarów, które powinny zostać otoczone szczególną opieką w procesie cyfrowych rewolucji. W tym celu przedstawiamy propozycję rozwiązań oraz listę rekomendacji dla wybranych obszarów funkcjonowania państwa i gospodarki. Naszą ambicją powinno być podążenie ścieżką aspiracyjnego rozwoju i zajęcie pozycji jednego z europejskich liderów cyfrowej transformacji.

4.1. Dobre praktyki z Estonii

Estonia, od wielu lat określana mianem najbardziej zaawansowanego społeczeństwa cyfrowego na świecie^[12], stanowi doskonały wzór do naśladowania dla Polski. Cyfryzacja tego postsowieckiego, liczącego niewiele ponad 1,3 mln ludności państwa, jest realizowana sukcesywnie przez ostatnie 27 lat. Przez ten okres Estonia stworzyła sprawny i bezpieczny system, w którym 99 proc. usług rządowych jest dostępnych online (przez całą dobę, siedem dni w tygodniu), a rozwiązanie oparte na oprogramowaniu X-Road, które stanowi podstawę koncepcji e-Estonia, oferuje w tej chwili już ponad 3 000 cyfrowych usług dla obywateli. Kompleksowość systemu pozwala każdego roku zaoszczędzić Estończykom 1 345 lat czasu pracy^[13]. Od 2001 r. w Estonii obowiązuje elektroniczny dowód osobisty^[14], którym legitymuje się 99 proc. obywateli^[15]. Jedną z najpopularniejszych usług państwowej e-administracji stanowi internetowe zeznanie podatkowe e-Tax, z którego korzysta ponad 98 proc. podatników. System umożliwia podatnikowi zalogowanie się do systemu, przegląd danych we wstępnie wypełnionych formularzach, wprowadzenie niezbędnych zmian i zatwierdzenie formularza deklaracji. Cały taki proces zajmuje zwykle ok. trzy minuty^[16]. Nowoczesne e-rozwiązania stosowane w tej nadbałtyckiej republice, takie jak elektroniczne rozliczenia podatkowe, podpisy cyfrowe, dostępność rejestrów publicznych w internecie, ograniczyły biurokrację do niezbędnego minimum i ułatwiły prowadzenie działalności biznesowej.

Zdaniem przedstawicieli estońskich władz^[17], sukces tego państwa w dużej mierze wynikał z przyjęcia holistycznego nastawienie do procesów ucyfrowienia rządu oraz skoncentrowania się wokół obywatela i jego potrzeb. W procesie skutecznej transformacji należy także położyć duży nacisk na kwestie bezpieczeństwa i prywatności. Ważna jest automatyzacja procesów i wykorzystywanie narzędzi o otwartej strukturze.

4.2. Edukacja i szkolnictwo

Skuteczny proces cyfryzacji polskiej szkoły powinien obejmować zbiór działań w kilku obszarach, które należy systemowo zintegrować, tj. infrastruktura, sprzęt, zasoby, kompetencje nauczycieli. Aby to osiągnąć, rekomendujemy:

• zapewnienie powszechnego dostępu do szybkiego i niezawodnego połączenia z siecią internet dla wszystkich placówek edukacyjnych;
• polepszenie dostępu do sprzętu oraz rozwój infrastruktury i zaplecza technologicznego, m.in. wyposażenie szkół w sprawne komputery, rzutniki, tablice multimedialne;
• położenie nacisku na szkolenie nauczycieli, zarówno z metodyk efektywnego nauczania zdalnego oraz z aktualnych zasad i standardów cyberbezpieczeństwa, jak również z ochrony danych w sieci;
• zwiększanie cyfrowych kompetencji wśród Polaków;
• rozwijanie platform dla kursów e-learningowych, które zapewnią również dostęp do cyfrowych treści, takich jak e-podręczniki i inne materiały multimedialne.

4.3. Służba zdrowia

W trakcie szczytu pandemii COVID-19 nawet 80 proc. konsultacji medycznych odbywało się w formie teleporady. Pomimo że wielu pacjentów skorzystało z tej formy kontaktu z lekarzem często dopiero po raz pierwszy w życiu, według raportu STADA Health Report 2020 trzech na czterech Polaków jest gotowych do korzystania z porad lekarskich w formie on-line^[18]. Co więcej mamy do czynienia ze zjawiskiem systemowego ucyfrowienia relacji pacjent – służba zdrowia, co w dużej mierze zawdzięczamy popularyzacji Internetowego Konta Pacjenta (IKP), czyli narzędzia, które ma ułatwić korzystanie z usług cyfrowych i uporządkować rozproszone dotąd informacje medyczne w jednym miejscu. IKP stanowi punkt wyjścia do wprowadzenia kolejnych cyfrowych rozwiązań w sektorze opieki zdrowotnej, a obecnie umożliwia pacjentom m.in. sprawdzenie e-recepty, odebranie e-skierowania, możliwość zmiany lekarza, pielęgniarki lub położnej, dostęp do danych medycznych swoich dzieci do 18. roku życia^[19]. Na ten moment (stan na 30.11.2021) aktywnych jest 13,4 mln kont w IKP^[20].

W celu dalszej cyfryzacji służy zdrowia, rekomenduje się:

• podążanie za globalnymi trendami i wdrażanie rozwiązań z obszaru nowoczesnych technologii w służbie zdrowia (sztuczna inteligencja, uczenie maszynowe, rozwiązania chmurowe). Prognozuje się, że globalny rynek AI (Artificial Intelligence) w medycynie będzie rozwijał się w latach 2021 – 2028 średnio o niemal 42 proc. rocznie^[21];
• rozwijanie telemedycyny, czyli wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych do świadczenia opieki zdrowotnej na odległość. Wzorem do naśladowania może być Dania, w której usługi telemedycyny są popularne na skutek jasnych przepisów, trwałego poziomu finansowania i odpowiednich mechanizmów refundacji. Czynnikiem przemawiającym za rozwojem telemedycyny w Polsce jest także gwałtownie starzejące się społeczeństwo oraz pozytywny wpływ tego rozwiązania na poprawę realnych warunków pracy lekarzy;
• wprowadzenie modelu opieki farmaceutycznej, czyli odpowiedzialnego prowadzenia farmakoterapii w celu osiągnięcia określonych wyników mających na celu poprawę jakości życia pacjenta;
• wdrażanie narzędzi cyfrowych, które umożliwią pacjentom efektywniejszą komunikację z przychodniami i szpitalami.

4.4. System sądownictwa

Stabilne prawo, przejrzyste procedury i efektywna władza sądownicza są kluczowe aby utrzymać trwały wzrost gospodarczy i zapewnić harmonię życia społecznego w państwie. Dlatego tak istotną rolę odgrywają reformy strukturalne wymiaru sprawiedliwości nakierowane na poprawę jakości, sprawności i dostępności do sądownictwa dla obywateli oraz przedsiębiorców. Chociaż pandemia zdążyła przyspieszyć to, co w sądach i kancelariach prawnych powinno już nastąpić wiele lat temu, to w dalszym ciągu istnieje spory potencjał do dalszych usprawnień. Transformacja cyfrowa może odegrać tutaj kluczową rolę, w związku z czym postulujemy:

• powszechną digitalizację akt sądowych i prowadzenie ich wyłącznie w postaci cyfrowej;

• utrzymanie w sądach instytucji rozpraw zdalnych, także po zakończeniu stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, przy jednoczesnym usprawnieniu kontaktu i umożliwieniu stosowania komunikacji dwustronnej na linii sąd – profesjonalny pełnomocnik;

• wypracowanie jednego, spójnego systemu oraz platformy/aplikacji do profesjonalnej realizacji sądowych wideokonferencji oraz unifikacja wymagań i wdrożenie jednolitych dla wszystkich sądów rozwiązań technicznych. Zapewnienie wsparcia technicznego oraz szkoleń dla sędziów, pracowników sądów i profesjonalnych pełnomocników z organizowania i prowadzenia posiedzeń lub rozpraw w trybie online;

• stworzenie profesjonalnej platformy, która będzie oferowała cyfryzację począwszy od digitalizacji akt, bezproblemowego prowadzenie e-rozpraw oraz pozwoli na efektywną e-komunikację z sądem;

• wdrożenie profilu zaufanego pomiędzy obywatelem a sądem oraz rozpowszechnianie internetowych kanałów komunikacji obywateli z sądami.

Autor: Mateusz Gilewski

---

^[1] Cyfryzacja to więcej niż technologia. Jak polskie firmy zaczynają nadrabiać zaległości w cyfryzacji i jaką rolę odgrywają w tym procesie fundusze private equity, Spotdata, https://psik.org.pl/images/publikacje-i-raporty—publikacje/cyfryzacja_to_wi%C4%99cej_ni%C5%BC_technologia_spotdata.pdf, dostęp: 29.11.2021, s. 8.

^[2] Cyfryzacja, Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/slowniki/cyfryzacja.html, dostęp: 29.11.2021.

^[3] Polska jako Cyfrowy challenger. Cyfryzacja nowym motorem wzrostu dla kraju i regionu, McKinsey, https://www.mckinsey.com/pl/~/media/McKinsey/Locations/Europe%20and%20Middle%20East/Polska/Raporty/Polska%20jako%20cyfrowy%20challenger/Raport-McKinsey_Polska-jako-Cyfrowy-Challenger.pdf, dostęp: 29.11.2021, s. 8.

^[4] Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego (DESI) na 2021 r. Polska, Komisja Europejska, https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/desi-poland, dostęp: 30.11.2021.

^[5] Network Readiness Index 2020 Poland, Portulans Institute, https://networkreadinessindex.org/wp-content/uploads/2020/12/Poland.pdf, dostęp: 30.11.2021.

^[6] The Network Readiness Index 2020. Accelerating Digital Transformation in a post-COVID Global Economy, Portulans Institute, https://networkreadinessindex.org/wp-content/uploads/2020/11/NRI-2020-V8_28-11-2020.pdf, dostęp: 30.11.2021, s. 31.

^[7] UN E-Government Survey 2020, The United Nations, https://publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Data/Country-Information/id/135-Poland/dataYear/2020, dostęp: 30.11.2021.

^[8] Krajowy Plan Odbudowy i Zwiększania Odporności, Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, Warszawa 2021, s. 3.

^[9] Ibidem, s. 17-19.

^[10] Program Zintegrowanej Informatyzacji Państwa na lata 2014-2022, Ministerstwo Cyfryzacji, https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/program-zintegrowanej-informatyzacji-panstwa, dostęp: 01.12.2021.

^[11] Polska jako Cyfrowy challenger. Cyfryzacja nowym motorem wzrostu dla kraju i regionu, McKinsey, https://www.mckinsey.com/pl/~/media/McKinsey/Locations/Europe%20and%20Middle%20East/Polska/Raporty/Polska%20jako%20cyfrowy%20challenger/Raport-McKinsey_Polska-jako-Cyfrowy-Challenger.pdf, dostęp: 01.12.2021, s. 12.

^[12] Lessons From The Most Digitally Advanced Country In The World, https://www.forbes.com/sites/peterhigh/2018/01/15/lessons-from-the-most-digitally-advanced-country-in-the-world/?sh=7c1ac3e221ac, dostęp: 01.12.2021.

^[13] x-road, The e-Estonia Briefing Centre, https://e-estonia.com/solutions/interoperability-services/x-road/, dostęp: 01.12.2021.

^[14] Estonia jako lider w zwiększaniu cyberbezpieczeństwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, https://www.pism.pl/publikacje/Estonia_jako_lider_w_zwi_kszaniu_cyberbezpiecze_stwa, dostęp: 01.12.2021.

^[15] e-Identity, The e-Estonia Briefing Centre, https://e-estonia.com/solutions/e-identity/id-card/, dostęp: 01.12.2021.

^[16] x-tax, The e-Estonia Briefing Centre, https://e-estonia.com/solutions/business-and-finance/e-tax, dostęp: 01.12.2021.

^[17] Cyfryzacja pomogła Estonii utrzymać ciągłość usług publicznych podczas pandemii, https://www.cyberdefence24.pl/cyfryzacja-pomogla-estonii-utrzymac-ciaglosc-uslug-publicznych-podczas-pandemii, dostęp: 01.12.2021.

^[18] Pacjenci oczekują większej cyfryzacji służby zdrowia, https://www.virtual-it.pl/21-latest/11375-vmware-pacjenci-oczekuja-wiekszej-cyfryzacji-sluzby-zdrowia.html, dostęp: 01.12.2021.

^[19] Internetowe Konto Pacjenta — pytania i odpowiedzi, Serwis Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia, https://pacjent.gov.pl/internetowe-konto-pacjenta/pytania-i-odpowiedzi, dostęp: 01.12.2021.

^[20] Szef Departamentu Innowacji w MZ: mamy ogrom środków na e-zdrowie, będą kolejne pilotaże, https://pulsmedycyny.pl/szef-departamentu-innowacji-w-mz-mamy-ogrom-srodkow-na-e-zdrowie-beda-kolejne-pilotaze-1134898, dostęp: 01.12.2021.

^[21] AI w opiece zdrowotnej – w Polsce będziemy musieli na nią jeszcze trochę poczekać, https://itwiz.pl/ai-w-opiece-zdrowotnej-w-polsce-bedziemy-musieli-na-nia-jeszcze-troche-poczekac/, dostęp: 01.12.2021.